Drukuj
Kategoria: Cerkwie karpackie

W ciągu stuleci drewniane budownictwo ludowe w Polsce rozwijało się w swoistej odrębności, nie ulegając wpływom architektury europejskiej. Osiągnęło w długoletnim rozwoju wysoki poziom artystyczny.

Budowniczowie, często będący samoukami, przekazywali swoje umiejętności z pokolenia na pokolenie. Osiągnięcia konstrukcyjne i artystyczne kształtowały się przez stulecia, w różnych regionach odmiennie, zgodnie z warunkami klimatycznymi, dostępnymi materiałami, zajęciami ludności danego regionu, kulturą i wyznawaną religią tworząc sztukę budowlaną danego terenu, czyli architekturę regionalną.

Podstawowymi cechami ludowego budownictwa regionalnego była konsekwentna logika poczynań budowlanych, dostosowanie układów budynków do funkcji, idealna zgodność formy z materiałem i konstrukcją oraz dostosowanie obiektów do środowiska naturalnego. Charakterystyczne było także stosowanie rodzimych materiałów.

Obok obiektów mieszkalnych możemy spotkać na terenie kraju inne budowle: kościoły, cerkwie, bożnice, karczmy, dworki, stodoły, kapliczki, młyny, wiatraki, kuźnie, olejarnie, spichrze.

ZABYTKI DREWNIANEJ ARCHITEKTURY CERKIEWNEJ

Podczas wędrówki po południowo-wschodnich krańcach Polski często spotykamy zabytkowe obiekty kultu religijnego charakterystyczne dla Kościoła Wschodniego. Cerkwie, bo o nich mowa, są stałym elementem w krajobrazie od Morza Adriatyckiego po Morze Białe, od rzeki Bug i San po Syberię. Na tym ogromnym obszarze ukazują się w całej swojej różnorodności, odrębności regionalnej i niepowtarzalności. Zachowują również wspólne oblicze.

Na mapie wspomnianych, rozległych obszarów możemy wyróżnić trzy wielkie kręgi kulturowe:

Obszar Beskidu Niskiego oraz Bieszczadów obejmował krąg południowo-wschodni, dla którego charakterystyczne są cerkwie: łemkowska i bojkowska.

Chcąc wyjaśnić występowanie cerkwi Kościoła Wschodniego w Polsce musimy sięgnąć do wiadomości z etnografii. W 2poł. XIV wieku omawiany teren został objęty przez falę kolonizacyjną pasterzy wołoskich. Trwała ona przez trzy stulecia. Po pasterzach wołoskich napłynęły różne grupy etniczne z terenu Bałkanów: Albańczycy, Chorwaci, Romowie, Węgrzy, Macedończycy, Rosjanie. Wszyscy napływający z Bałkanów oraz pasterze wołoscy, bez względu na ich przynależność etniczną byli wyznawcami Kościoła Wschodniego, posiadającego jednolitą organizacje, tę samą obrzędowość, zwyczaje i wspólny język liturgiczny.

Wschód i Zachód; kultura bizantyjska i łacińska to dwa różne sposoby podejścia do spraw wiary, znaczne różnice w sztuce religijnej i ceremoniale, różna architektura i wystrój wnętrz.

Przeważająca część kościołów prawosławnych i unickich jest mniejszych rozmiarów od kościołów łacińskich. Nie wynika to z przyczyn materialnych, materiałowych czy technicznych. Okazała obrzędowość, rozbudowana liturgia są jednocześnie bardzo intymne i w znacznej mierze ukryte przed oczami uczestników nabożeństw. Prezbiterium dostępne jest tylko dla kapłana i oddzielone od wiernych ścianą ikonostasową. Ponadto uczestnicy nabożeństwa podzieleni byli jeszcze na dwie grupy o odrębnych przywilejach, a to po prezbiterium wymagało dwóch dalszych pomieszczeń: nawy i babińca. W nawie zasiadali mężczyźni a w babińcu kobiety. Wnętrze cerkwi nie jest jednolitą całością, przeciwnie, tworzą je oddzielne segmenty pełniące odmienne funkcje.

Przyjrzyjmy się bliżej budowie i wyrazowi cerkwi.

USYTUOWANIE W KRAJOBRAZIE

Większość drewnianych cerkwi wznoszonych do końca XVIII a nawet po połowę ubiegłego stulecia, było harmonijnie powiązanych z otaczającym je krajobrazem.

Cerkwie sytuowano przeważnie :

Świątynie otaczane były zawsze wieńcem drzew. Najbliższe otoczenie cerkwi, tzn. cmentarze przycerkiewne, otaczano ogrodzeniem bądź drewnianym płotkiem, tworzonym z bali przykrytych dwu- lub jednospadowym daszkiem z gontu. Wejście na teren cerkwi prowadziło przez drewniane bramkami. Różnie ukształtowane dachy bramek kryte były pierwotnie tylko gontem. Przeważały daszki namiotowe, cztero- lub ośmiopołaciowe, trafiały się też formy bardziej oryginalne, jak na przykład w kształcie dzwonu, czy w rodzaju baniastych wieżyczek sygnaturowych Wieżyczki wieńczone były baniami lub kulami, ponad którymi znajdował się już tylko żelazny ozdobnie kuty krzyż. 

Wkomponowanie świątyń w krajobraz było zrodzoną z doświadczenia umiejętnością, uwzględniającą wiele czynników: atmosferycznych, geograficznych, technicznych i obronnych a nawet estetycznych.

MATERIAŁ

Domy Boże do końca XVIII wieku wznoszono wyłącznie z drewna. Drewno było budulcem łatwo dostępnym, tanim, przy tym materiałem "swojskim" dla mieszkańców tych terenów, którzy posługiwali się nim przy budowie swych zagród, szałasów i domów. Materiał budowlany stanowiło przede wszystkim drewno iglaste: jodła, świerk, sosna, rzadziej modrzew.

Podwaliny wykonane były z modrzewia i dębu, na suchym podłożu układano je wprost na ziemi, a jedynie w narożach podkładano większe kamienie. Ciągły fundament ze ściśle dopasowanych kamieni polnych, łączonych gliną zmieszaną z wapnem i piaskiem, układano na gruncie mniej suchym oraz przy zastosowaniu na podwalinę drewna mniej odpornego na wilgoć. 

KONSTRUKCJA CERKWI

Drewniane cerkwie budowane są na zrąb. Konstrukcja zrębowa (zwana blokową lub wieńcową) polega na układaniu poziomo bali w wieniec, a poszczególnych wieńców na sobie. Poszczególne bale były okorowane, uformowane, o przekroju kwadratowym lub półokrągłym. Bale tego samego wieńca łączono w narożach za pomocą różnych węgłów. Najczęściej łączono na jaskółczy ogon lub na nakładkę prostą.

Pierwotnie do cerkwi prowadziło tylko jedno wejście od strony zachodniej (cerkiew zawsze była wznoszona tak by prezbiterium skierowane było na wschód). W najstarszych cerkwiach otwory okienne umieszczane były jedynie w południowych ścianach nawy i prezbiterium.

Kolejną cechą charakterystyczną są zrębowe kopuły cztero- lub ośmiopołaciowe, jedno- lub wielokrotnie łamane usytuowane nad nawami i prezbiterium. Kopuły zwieńczone są przeważnie smukłymi baniastymi hełmami z pseudolatarniami. W obiektach późniejszych dość często kopuły ukryte są pod połaciami dwu- lub czterospadowych dachów ( jeden dach przykrywa nawę i prezbiterium). Zawsze jednak nad takim wspólnym dachem tkwi tyle wieżyczek sygnaturkowych, ile pomieszczeń osłania dach.

Elementem nierozłącznym cerkwi jest wieża, Wieże-dzwonnice zawsze są czworoboczne, wzniesione w konstrukcji słupowo-ramowej, opartej bezpośrednio na gruncie lub na zrębie ścian babińca.

Wieże-dzwonnice kończy izbica przykryta hełmem namiotowym lub baniastym z pozorną latarnią. W pomieszczeniach izbicowych zawieszano nieruchome dzwony. W celu wydobycia dźwięku poruszano tylko serca dzwonów, co dawało mniejsze naprężenia dynamiczne niż podczas ich rozkołysania.

Początkowo cerkwie nie miały zakrystii. Zakrystie i kaplice pojawiają się w ostatniej dekadzie XVIII stulecia. Ściany zakrystii są zawsze niższe od ścian prezbiterium.

Kopuły i zadaszenia poszczególnych uskoków, wieżyczki, hełmy obijano gontem, którego pozyskanie z zalesionych obszarów górskich nie sprawiało żadnych kłopotów. Gont aż do końca XIX wieku stanowił prawie wyłącznie pokrycie cerkwi. Również ściany cerkwi i wieży były początkowo osłaniane wyłącznie gontem. Dopiero z czasem zamieniono stopniowo gont na szalunek deskowy kładziony pionowo. Poszczególne deski szalunkowe są łączone na nakładką. Miejsca styku desek osłaniają listwy, niekiedy ozdobnie frezowane na krawędziach. Listwowanie kończyło się przeważnie arkadowaniem wyciętym w deskach i przybitym pod gzymsem.

ZDOBNICTWO CERKWI

Zdobnictwo cerkwi nie polegało jedynie na ozdobnym kształtowaniu sygnaturkowych pseudolatarniowych hełmów i wieżyczek, na rodzaju, sposobie kładzenia i wycinania gontów, czy wreszcie na dekorowaniu deskowego szalunku listwowaniem i arkadkowaniem. Zdobnictwo wciskało się na powierzchnię każdego elementu architektonicznego. Wycinano różnego rodzaju koła, ćwierćkoła, krzyże, ornamenty roślinne. Szczególnie ozdobnie traktowano zewnętrzne gzymsy, zawsze o wydatnym, bogatym profilu, złożonym z wałków, ćwierćwałków, załamań. Gzymsy były umieszczane pod każdym okapem kopuł, wieżyczek, hełmów, dachów i zadaszeń. Wszystkie belki, słupy, balustrady, schody i drabinki, a nawet beki progowe były zdobione. Najczęściej je fazowano, nacinano tworząc ornamenty sznurowe. Bogactwo i różnorodność była wielka. Trudno znaleźć analogicznie potraktowane słupy w dwóch różnych budowlach. Dekoracyjność potęgowały nabijane kołki, wystające z lica ścian belki i miecze podtrzymujące słupy. Dekoracje gontów stanowiły nacięcia trójkątne, rombowe i trapezowe w formie rybiego ogona. Ozdobnie też wycinane były deskowe opaski i osłony okienne.

Dekoracja występowała również na nadprożach i węgłach portali, tym bardziej że do wnętrza cerkwi łemkowskiej prowadziło tylko jedno wejście od zachodu. Dekoracja portali była bądź wycinana, bądź malowana. Na nadprożu często umieszczano datę budowy cerkwi, nazwisko fundatora i patrona.

KRZYŻE

Oddzielna wzmianka należy się żelaznym, kutym krzyżom, wieńczącym hełmy, pozorne wieżyczki sygnaturkowe oraz wolno stojące dzwonnice i bramki wejściowe na cmentarze cerkiewne. Każdy krzyż ma odmienny, sobie tylko właściwy rysunek, dźwiga bogactwo ozdób.

 

Cerkiew łemkowska "czysta stylowo"

 

Cerkiew łemkowska typu północno-zachodniego

Przykłady: Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Pętna, Tylicz

 

Cerkiew łemkowska typu północno-wschodniego

Przykłady: Komańcza, Rzepedź, Turzańsk, Kulaszne.

 

Cerkiew bojkowska:

Przykłady: Smolnik nad Sanem

 

Bibliografia

  1. Łemkowska drewniana architektura cerkiewna. Ryszard.Brykowski
  2. Projektowanie architektoniczne i budownictwo regionalne. W. Bogusz
  3. Typy i formy w polskiej architekturze drewnianej. Wiktor Zin
  4. Bieszczady. Przewodnik. Oficyna wydawnicza "Rewasz"